یادداشت‌ها

فیلم «چ» را نمی‌شود مستقل از حاتمی‌کیایش دید و تحلیل آن بدون فهم پیشینه سینمایی و صیرورت فکری حاتمی‌کیا، تحلیل چندان موفقی نخواهد بود. لکن با فرض وجود این توجه، باید گفت «چ» در قیاس با «آژانس شیشه‌ای» نماینده سینمایی جدید برای حاتمی‌کیاست. سینمایی که در حال رسیدن به تعریفی جدید است، در حال طرح «سینمای صلح» در برابر «سینمای جنگ». اشتباهی که با یکی دانستن «سینمای مقاومت» و «سینمای جنگ»، به استقبال صلح رفته است. حال آن‌که «سینمای مقاومت» دقیقا نقطه مقابل «سینمای جنگ» است و البته در عین حال «سینمای صلح» هم نیست. این اشتباه در دیدگاه، «چ» را فیلمی ساخته است که در مسیر رسیدن به سینمایی جدید است.

«چمران بازرگان» یا «چمران امام» دوگانه‌ای است که این فیلم از کنار آن به آرامی گذشته‌ است اما جذابیت طرح این دوگانه نیز به حدی است که امکان طرح نشدن آن در فیلم را از کارگردان گرفته است. چمران در این فیلم شخصیتی بینابین دارد. چمرانی میان آرمان امام و نوع تفکر بازرگانی، که از شفاف‌سازی بیشتر آن پرهیز شده است. تعهد عمیق حاتمی‌کیا به امام(ره) و التزامش به آرمان او، اما در عین حال، موجب شده است ورود به اندیشه‌های نوی شبه روشن‌فکری نتواند «چ» را به مرزبندی شفاف برساند.

چمران سعی شده است در این فیلم شخصیتی صلح‌طلب –در برابر جنگ‌طلبی- تعریف شود و نقش اساسی او در آزادی پاوه، به همین دلیل انکار شده است. مخاطب در پایان، تنها خصوصیات بزرگ‌منشانه و روح بزرگ چمران چریک و سکانس‌هایی از زندگی خصوصی او در امریکا را دریافته است.

حاتمی‌کیا در سکانس‌های پایانی‌اش اما روح امام را در فیلمش دمیده است. سکانس‌های پایانی فیلم بازگشت فیلم به «سینمای مقاومت» است. لحظه‌های سخت حمله ضد انقلاب به مقر سپاه و در نهایت عقب‌نشینی ضدانقلاب از پاوه، لحظاتی است که مملو از روح و عظمت امام است و نتیجه کلی فیلم را با آنچه که در فیلم گذشته است متفاوت می‌کند. اما باز دریافت از چمران، همان است که گذشت. فیلمی که «سینمای صلح‌طلب» به معنای خاصش -یعنی سینمای ضد جنگ- را توامان با «سینمای مقاومت» دارد. سینمای شبه روش‌فکری اما در عین حال آرمان‌گرا.

حاتمی‌کیا اگرچه با «چ» دوباره به سینمای دفاع مقدس بازگشته است اما تفاوت‌های شخصیتی «حاج کاظم» آژانس شیشه‌ای با «چمران» چ، نشان می‌دهد او نتوانسته بروز اندیشه نزدیک به روشن‌فکری را کنار بگذارد. اما آن‌چه مهم است این است که آرمان‌گرایی و التزام به اصول، هنوز با قدرت هر چه تمام‌تر در سینمای حاتمی‌کیا جاری است و این البته بر جنبه‌های دیگر توفق دارد.

“مدافع حرم، شهید محمودرضا بیضایی”. چه عبارت ظالمانه‌ای! چگونه دست‌اندازی بر آرمان او را بر خود مجاز کرده‌ایم؟! وچه ظلمی بزرگ‌تر از این که آرمانش فهم نشود. گویی که او رفته بود تا تنها از حرم‌های شریف زینب و رقیه –سلام الله علیهما- دفاع کند؟ و اگر کفر بر این حرم‌ها امان‌نامه می‌داد او برمی‌گشت. اما نه، او برای آرمان بزرگ‌تری رفته بود. آرمانی بسیار بزرگ‌تر.

«مگر مسلمانان نمی‌بینند که امروز مراکز وهابیت در جهان به کانون‌های فتنه و جاسوسی مبدل شده‌اند، که از یک طرف اسلام اشرافیت، اسلام ابوسفیان، اسلام ملاهای کثیف درباری، اسلام مقدس‌نماهای بی‌شعور حوزه‌های علمی و دانشگاهی، اسلام ذلت و نکبت، اسلام پول و زور، اسلام فریب و سازش و اسارت، اسلام حاکمیت سرمایه و سرمایه‌داران بر مظلومین و پابرهنه‌ها، و در یک کلمه اسلام امریکایی را ترویج می‌کنند، و از طرف دیگر، سر بر آستان سرور خویش، امریکای جهان‌خوار، می‌گذارند.» او به جنگ با اسلام امریکایی و اسلام ذلت و نکبت و اسلام سازش و اسلام ابوسفیان و اسلام تزویر رفته بود.

او رفته بود تا از آرمان انقلاب اسلامی در آن سوی مرزها و کلیومترها آن طرف‌تر پاسداری کند. رفته بود تا نصرتی بر مستضعفین باشد و یورشی بر مستکبرین. او رفته بود تا خاکریزهای «بسیج جهانی مسلمین» را استحکام بخشد. او پاسدار «خط اصولی دفاع از مستضعفین» بود و «در راه استقلال و آزادی مستضعفین و محرومان جهان» مبارزه می‌کرد.

او رفته بود تا «ریشه‌های فاسد صهیونیزم، سرمایه‌داری در جهان» را بخشکاند و «نظام اسلام رسول اللّه- صلی اللّه علیه و آله و سلم –» را یاری کند. «ما این واقعیت و حقیقت را در سیاست خارجی و بین‌الملل اسلامی‌مان بارها اعلام نموده‌ایم که درصدد گسترش نفوذ اسلام در جهان و کم کردن سلطه جهان‌خواران بوده و هستیم .حال اگر نوکران امریکا نام این سیاست را توسعه‌طلبی و تفکر تشکیل امپراتوری بزرگ می‌گذارند، از آن باکی نداریم و استقبال می‌کنیم.»

«راستی اگر مسلمانان مسائل خود را به صورت جدی با جهانخواران حل نکنند و لااقل خود را به مرز قدرت بزرگ جهان نرسانند، آسوده خواهند بود؟ هم اکنون اگر امریکا یک کشور اسلامی را به بهانه حفظ منافع خویش با خاک یکسان کند، چه کسی جلوی او را خواهد گرفت؟ پس راهی جز مبارزه نمانده است، و باید چنگ و دندان ابرقدرت‌ها و خصوصا امریکا را شکست، و الزاما یکی از دو راه را انتخاب نمود: یا شهادت یا پیروزی. که در مکتب ما هر دوی آن‌ها پیروزی است.» او پیروز بود و پیروز شد تا ما را به «مرز قدرت بزرگ جهان» نزدیک‌تر کند.

او  در «جنگ حق و باطل، جنگ فقر و غنا، جنگ استضعاف و استکبار، و جنگ پابرهنه‌ها و مرفهین بی‌درد » «کوله بار مبارزه را بر دوش گرفته‌» بود و «عزم جهاد در راه خدا و اعتلای عزت مسلمین» داشت.

او رفته بود تا «در یک تشکیلات بزرگ اسلامی» «رونق و زرق و برق کاخ‌های سفید و سرخ »را از بین ببرد. چرا که «جنگ ما جنگ عقیده است، و جغرافیا و مرز نمی‌شناسد و ما باید در جنگ اعتقادی‌مان بسیج بزرگ سربازان اسلام را در جهان به راه اندازیم.» او شهید آرمان «بسیج بزرگ سربازان اسلام» بود. «راستی اگر بسیج جهانی مسلمین تشکیل شده بود، کسی جرات اینهمه جسارت و شرارت را با فرزندان معنوی رسول اللّه – صلی اللّه علیه و آله و سلم – داشت؟»

او رفته بود تا «جبهه قدرتمند اسلامی – انسانی» «با همان نام و نشان اسلام و انقلاب ما تشکیل شود و آقایی و سروری محرومین و پابرهنگان جهان جشن گرفته شود.» او برای «احیای هویت اسلامی مسلمانان» و دعوت مسلمین به « پیروی از اصول تصاحب قدرت در جهان» می‌جنگید. او «در ارتباط با مردم جهان و رسیدگی به مشکلات و مسائل مسلمانان و حمایت از مبارزان و گرسنگان و محرومان با تمام وجود» تلاش می کرد. او رفته بود تا «سربازان اسلام» را با «اصول و روش‌های مبارزه علیه نظام‌های کفر و شرک» آشنا کند.

«خوشا به حال مجاهدان! خوشا به حال وارثان حسین – علیه السلام! اذناب امریکا باید بدانند که شهادت در راه خدا مسئله‌ای نیست که بشود با پیروزی یا شکست در صحنه‌های نبرد مقایسه شود. مقام شهادت، خود اوج بندگی و سیر و سلوک در عالم معنویت است. نباید شهادت را تا این اندازه به سقوط بکشانیم که بگوییم در عوض شهادت فرزندان اسلام تنها خرمشهر و یا شهرهای دیگر آزاد شد. تمامی این‌ها خیالات باطل ملی‌گراهاست. ما هدفمان بالاتر از آن است. ملی‌گراها تصور نمودند ما هدفمان پیاده کردن اهداف بین‌الملل اسلامی در جهان فقر و گرسنگی است. ما می‌گوییم تا شرک و کفر هست، مبارزه هست و تا مبارزه هست، ما هستیم. ما بر سر شهر و مملکت با کسی دعوا نداریم. ما تصمیم داریم پرچم لا اله الا اللّه را بر قلل رفیع کرامت و بزرگواری به اهتزاز درآوریم.» و او رفته بود تا «پرچم لا اله الا اللّه» را بر قلل رفیع کرامت و بزرگواری به اهتزار درآورد.

او می‌جنگید تا آرمان عدالت زنده بماند و زنده ماند و اگر هزاران محمودرضا هم بر این آرمان ذبح شوند، چه باک؟ «ما مظلومین همیشه تاریخ، محرومان و پابرهنگانیم. ما غیر از خدا کسی را نداریم و اگر هزار بار قطعه قطعه شویم، دست از مبارزه با ظالم بر نمی‌داریم.»

 ***

پی‌نوشت:

همه عبارات داخل گیومه، برگرفته از متن پیام تاریخی حضرت امام خمینی-رحمه الله تعالی علیه- به مناسبت پذیرش قطعنامه ۵۹۸ می‌باشند.

چه می‌شود کرد؟

به با هجوم زمانه‌ای که سنگین است.

و شانه‌هایی که ضعیف‌اند برای تحملش.

و قلبی که دارد درد می‌کند.

و داد می‌کشد.

نه از شدت زمانه.

از دردی که فریادش کشیده‌ام.

و می‌کشم.

و خواهم کشید.

و دهانم را هرگز نخواهم بست.

هرگز

تا آنکه مرگ بر من چیره شود.

و چشمانم را کم سو کند.

و قلبم را به سردی بکشاند.

و زبانم را به بی‌توانی.

و خون رگهایم را دعوت به سکون کند.

و پیشانی‌ام میزبان دانه‌های عرقی باشد که به مهمانی گورستانم می‌برند.

و من به سان قبله‌نمایی که به دیوانگان بیشتر می‌ماند.

چه می‌شود کرد؟

چگونه ببینم؟

و چگونه فریاد نیاورم؟

و چگونه نمیرم در سکوت مرگباری که خواهم داشت؟

و چگونه زنده بمانم؟

از من چه می‌خواهند؟

مرگ؟

چگونه بمیرم وقتی که زنده‌ام؟

و چگونه فریاد نکشم در حالی که قلبم هوار می‌کشد؟

مگر می‌شود نباشم وقتی که هستم؟

و باشم به گونه‌ای که نباشم؟

و چگونه باشم وقتی که درد هست و فریاد نیست؟

من هستم.

درد هست.

فریاد هم.

ما هستیم.

به مرگ بگویید بیاید.

به سکوت...